Tropikal yağmur ormanları, dünyanın en önemli biyojenik uçucu organik bileşik kaynağıdır. Bu bileşiklerin oksidatif maddelerin konsantrasyonu ve dolayısıyla atmosferin kendi kendini temizleme gücü üzerinde büyük etkisi vardır1. Ayrıca parçacık oluşumuna katkıda bulunurlar ve bulut oluşumu yağış yoluyla Dünya’nın iklimini etkiler. Şimdiye kadar bu emisyonların en önemli kaynağının ağaçların tepesini oluşturan yaprakları olduğu varsayılmıştır. Şimdiye kadar, atmosfer ve iklim modellerinde yosunlar ve likenler göz ardı edildi ancak şimdi bilim adamları diğerlerinin yanı sıra, yosunların ve likenlerin de büyük miktarlarda reaktif ve parçacık oluşturan seskiterpenoidler olduğunu söylüyorlar. Bunlar atmosferik bileşimi etkiler ve hava kalitesi, iklimi ve ekosistem süreçlerini olumlu etkilemektedir.
Tropikal yağmur ormanları havaya çeşitli reaktif uçucu organik bileşikler salmaktadır. Max Planck Kimya Enstitüsü’nün grup lideri Williams: “Atmosferin bu bileşiklere ne yaptığını görmek için ATTO kulesinde farklı yüksekliklerde yağmur ormanlarından yayılan uçucu organik bileşikleri ölçüyoruz. Örneğin ozon veya partikül konsantrasyonlarını nasıl etkiledikleri. Şimdiye kadar, bu bileşiklerin esas olarak ağaçlar tarafından yayıldığını düşünüyorduk ancak bir şey göze çarpıyordu. Yakın zamanda yayınlanan çalışmanın başyazarı Achim Edtbauer’in açıkladığı gibi “Yağmur ormanlarına bakarsanız ağaç gövdeleri asmalar ve bazı durumda yapraklar üzerindeki alanın çoğunun likenler ve yosunlarla kaplı olduğunu görebilirsiniz.” dedi2. Yosunları ve likenleri içeren bu kriptogam kapsamı göz alındığında, bilim adamları likenlerin ve yosunların tropik yağmur ormanlarında uçucu organik bileşiklerin emisyonuna da katkıda bulunup bulunmadığını merak ettiler.İki yıllık süre boyunca araştırmacılar yosun ve liken örneğinden biyojenik uçucu organik bileşik emisyonlarını ölçtüler. “İki küçük cam küveti kurduk. Birine yosun ve liken örneği koyduk. Diğerini boş bıraktık. Her iki kapta da ormandan hava pompaladık ve bir proton yardımıyla kaçan havayı analiz ettik.” dedi.
Sonuç olarak likenler ve yosunlar önemli miktarda reaktif seskiterpenoid bileşik yayar. Bunlar, düzenlenmiş karbon atomu bileşikleridir. Bu moleküller, havada oksijenli bileşikler ve partiküller oluşturmak için ozon ile hızla reaksiyona girer. Edtbauer hala şaşkınlığını dile getirerek “Yosun ve likenlerden kaynaklanan karbon emisyonlarının miktarını tahmin ederseniz, ağaçlardan gelenlere benzer emisyon seviyeleri elde edersiniz.” dedi.
Tropikal yağmur ormanları, likenler ve özellikle yosunların küresel alanı için tahmin edilen, küresel emisyonlarına önemli ölçüde katkıda bulunur. Graz Üniversitesi’nde kriptogam uzmanı ve Prof. Bettina Weber, “Likenler ve yosunlar, kara yüzeyinin büyük bir bölümünü kapladığından, ekosistemlerde ve küresel olarak çeşitli değişimlerde önemli rol oynayabilirler”diyor. Bu potansiyel önemine rağmen, emisyonlar hakkında çok az şey biliniyor. Weber’e göre, yosunlar ve likenler tarafından değişim çalışmaları, oradaki ağaçlara kıyasla genellikle nispeten az miktarda BVOC (Biyolojik kökenli uçucu organik bileşiklerin doğadaki en önemli kaynağı) salan birkaç kuzey ve orta enlem türüyle sınırlıydı. Kontrollü laboratuvar koşullarında yosun ve likenlerden BVOC alışverişini ölçen takip çalışmalarının önemli olduğu söyleniyor. Sıcaklık, ışık ve nemin etkisini bulmanın ve değişimi kontrol eden diğer değişkenleri aramanın tek yoludur. Bu emisyonlar, diğer şeylerin yanı sıra kuraklığın yağmur ormanları üzerindeki etkilerini daha doğru bir şekilde temsil etmek için atmosferik ve iklim modellerine entegre edilebilir.
Ormandaki deneyler başka bir keşfi gün ışığına çıkardı. Yosunlar ve likenler oksitlenmiş bileşikleri havadan emer. Bunu yapma hızları, bu oksitlenmiş moleküllerin radikallerle reaksiyonlar yoluyla havadan uzaklaştırıldığı süreçle karşılaştırılabilir. Böylece kriptogamlar, orman tarafından üretilen kimyasalların karışım oranını değiştirir. Williams, “Likenlerin ve yosunların, doğrudan ağaçlar tarafından yayılan izopren gibi bileşikleri almamaları ilginçtir. Bunun yerine atmosferden gelen emisyonların önceden pişirilmesine izin veriyorlar. Böylece sadece oksitlenmiş molekülleri alıyorlar.” diyor.
Kaynaklar:
- Edtbauer, A., Pfannerstill, E. Y., Pires Florentino, A. P., Barbosa, C. G., Rodriguez-Caballero, E., Zannoni, N., … & Williams, J. (2021). Cryptogamic organisms are a substantial source and sink for volatile organic compounds in the Amazon region. Communications Earth & Environment, 2(1), 1-14. doi.org/10.1038/s43247-021-00328-y
- https://phys.org/news/2021-12-hidden-talents-mosses-lichens.html